Een Duits orgel, in een Belgische kas, geplaatst in een Nederlandse kerk. Europese samenwerking avant la lettre in Bergen op Zoom? Het huidige orgel van de Bergse Gertrudiskerk, want daar hebben we het over, werd anderhalve eeuw geleden door de Duitse firma Ibach & Sohn gebouwd voor de tegenovergelegen – toen nog – kerk van de Heilige Maagd Maria. De Brusselse architect Cels tekende voor het ontwerp van de orgelkas. Het orgel werd opgeleverd met 41 registers, verdeeld over drie klavieren en pedaal. In 1864 werd het goedgekeurd en ingespeeld door de Brusselse virtuoos Alphonse Mailly en kapelmeester Friedrich Lux uit Mainz. Het is aardig om een deel van het keuringsrapport te vermelden: ‘De Intonatie der Registers is overschoon; de verschillende toonaarden zijn vol uitdrukking — ze zijn krachtig, zonder hardheid en zacht afgerond zonder zwakheid. De werking van het geheele Toonwerk is magtig, de Toon vol uitdrukking en glans.’ Met zo’n rapport kun je als orgelbouwer gerust thuiskomen …
Het orgel is de twintigste eeuw niet ongeschonden doorgekomen. In 1915 werd het gepneumatiseerd en teruggebracht tot een tweeklaviers instrument. In 1970 werd de klank van het orgel omgebogen naar een meer (neo)barok ideaal. Na de sluiting van de Mariakerk werd het orgel in 1987 overgeplaatst naar de – inmiddels weer rooms-katholieke – Grote of St. Gertrudiskerk. Rond 2000 bleek in technisch opzicht een restauratie hoogst noodzakelijk; daarnaast was er van het oorspronkelijke midden-negentiende-eeuwse klankbeeld weinig meer over. Kortom, een mooie gelegenheid om het orgel zo goed als mogelijk terug te brengen in zijn oorspronkelijke opzet. De opdracht ging naar Verschueren Orgelbouw, die het orgel in de periode 2009-2011 onder handen nam. Het resultaat van die arbeid is ronduit indrukwekkend, een lust voor oor en oog.
Janno den Engelsman, sinds 2010 organist van de Gertrudiskerk, presenteert het orgel op deze cd met composities uit voornamelijk de Duitse romantiek, muziek die bij uitstek bij dit instrument past. Prachtig, die donkerbruine, bijna omfloerste klanken in Brahms’ koraalvoorspelen. En wanneer het volle werk klinkt, is het precies zoals het keuringsrapport van 1864 zegt: krachtig, maar zonder enige hardheid of scherpte. De al genoemde Friedrich Lux was behalve actief musicus ook componist. Hij liet een tiental composities na voor orgel solo, waaronder de hier klinkende variatiereeks over ‘The Harmonious Blacksmith’. Een onderhoudend stuk muziek, en een leuke knipoog naar het verleden. Een verhaal apart is ook de bewerking die Johann Gottlob Töpfer maakte van Bachs Passacaglia. Bach bezien door een negentiende-eeuwse bril. Bij zulke bewerkingen kunnen sentimentaliteit en modderigheid soms op de loer liggen, maar daarvan is hier gelukkig in de verste verte geen sprake. Wel is conform de romantische traditie het tempo breed en is er veel variatie in klankkleur en dynamiek. Een uitgelezen kans dus om de grote kleurenrijkdom van het Ibach-orgel te tonen en Den Engelsman grijpt die kans met beide handen (en voeten) aan. Ook de drive waarmee hij het stuk opbouwt is magistraal. Zo kan Bach dus ook klinken … Kippenvel!
Modernere klanken horen we in ‘Spatium’ van Daan Manneke, speciaal gecomponeerd voor het heringebruiknameconcert in september 2011. Het stuk is opgedragen aan Hans Smout, de vroegere cantor-organist van de Gertrudiskerk. Manneke zegt er op zijn website het volgende over: ‘Spatium – ruimte – is een grootschalig werk dat uit zes delen bestaat. De titels van verschillende delen zijn ontleend aan een tweetal motetten van Jacob Obrecht, die van 1479 tot 1484 als koorleider aan de Gertrudiskerk verbonden was. Een bijkomstigheid: gedurende een aantal jaren – van 1959 tot 1964 – was ik als organist werkzaam aan deze Gertrudiskerk, toentertijd een Protestantse Gemeente. Ik bespeelde er het prachtige Del Haye-orgel (1771), dat tijdens de restauratie in 1972, bij een grote brand, verloren ging.’ Twee van de delen hebben het karakter van een requiem: het Confiteor is geschreven als herinnering aan het Del Haye-orgel, het ontroerende Agnus Dei is een hommage aan de in 2008 overleden Maurice Pirenne. Het verstilde ‘Amen’ aan het einde van het laatste deel (‘Omnis Spiritus laudet Dominum’) is een citaat uit het gelijknamige motet van Jacob Obrecht. In alle delen maakt Manneke – hoe kan het ook anders bij deze ‘kapelmeester van de ruimte’– optimaal gebruik van de prachtige akoestiek van de kerk. Ook andere voorliefdes van de componist zijn herkenbaar aanwezig: bourdontonen, Gregoriaans, minimal, om er slechts enkele te noemen. Toegegeven, de muziek van Manneke heeft vaak een vrij hoog abstractieniveau. Wie zich er echter voor openstelt, betreedt een fascinerende muzikale wereld die toegankelijker is dan ze wellicht in eerste instantie lijkt. Aan Janno den Engelsman ligt het in ieder geval niet, een gloedvoller pleidooi voor zijn muziek kan Daan Manneke zich nauwelijks wensen.
In het cd-boekje wordt nader ingegaan op de historie van het orgel en de recente restauratie. Uiteraard ontbreekt ook een programmatoelichting niet. Speciale vermelding verdient ook een aantal fraaie afbeeldingen van kerk en orgel – een fotogeniek stel!
Het moge duidelijk zijn: elke rechtgeaarde orgelliefhebber dient deze cd onverwijld aan te schaffen. [JOOST VAN BEEK]
Janno den Engelsman – Grote of St.-Gertrudiskerk Bergen op Zoom
Preludium g-Moll, Wo0 10 (Brahms); Choralvorspiel ‘Herzliebster Jesu’ (Brahms); Choralvorspiel ‘Herzlich tut mich verlangen’ (Brahms); Sonate Nr. 1 d-Moll, op. 11 (Ritter); Studie fur den Pedalflügel, op. 56/5 (Schumann); Weinen, Klagen, Sorgen, Zagen – Präludium nach J.S. Bach’s Cantate (Liszt); Variationen über ein Thema von Händel (Lux); Spatium – Omnis spiritus laudet dominum (Manneke); Passacaglia in c, BWV 582 (Bach/Töpfer).
Label: Tuliprecords.nl Nummer: TURE185010 Speelduur: 79’51 Boekje: 28 pagina’s (NL/DU/EN) Prijs: normaal € 18,50 speciaal voor lezers van Orgelnieuws.nl nu slechts € 14,95 exclusief € 2,00 verzendkosten. Bestel hier. © 2013 www.orgelnieuws.nl